ابن ابی جمهور احسائی
ابوجعفر بن علی بن ابراهیم معروف به ابن ابی جمهور احسائی (م 910 ق) عارف، فقیه، متکلم و محدث شیعی است که آثار متعددی از او بر جای مانده است از جمله کتاب عوالی اللئالی یا غوالی اللئالی که اثر مشهور روائی اوست و کتاب مُجْلی که در آن به مسائل کلامی غالبا به شیوه فلسفی و عرفانی جواب داده است.
محتویات
زندگینامه
در شهر احساء به دنیا آمد. پدرش شیخ علی و جد بزرگ وی ابراهیم، از علمای بزرگ احساء بودند. ابن ابی جمهور احسائی در سال‌های نخستین زندگی از محضر پدر بزرگوار خود و برخی دیگر از علمای دیار احساء علوم مقدماتی را فراگرفت و در اندک زمانی سرآمد همه درس‌های خود شد.
او، که قدم‌های اولیه تحصیل علم را به سرعت برداشته بود، با هجرت به عراق و اقامت در نجف اشرف، مهد علم و اجتهاد، حرکت خود به سوی قله‌های رفیع پیشرفت را با یاری گرفتن از حضرت امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام سریع‌تر کرد.
او در این ایام از محضر بزرگانی چون: شیخ عبدالکریم نیشابوری استفاده‌ها برد. ابن ابوجمهور پس از سال‌ها تحصیل در محضر بزرگان عازم سفر حج شد. بعد از مراجعت و اقامتی کوتاه در احساء به زیارت کربلا رفت و دوباره به نجف برگشت و سپس به قصد زیارت ثامن الحجج و افاضه علوم آل محمد صلی الله علیه و آله به سوی مشهد مقدس روانه شد.
او پس از پانزده سال مجاورت حرم امام رضا علیه‌السلام، در سال 893 ق، برای دومین بار به سوی خانه خدا شتافت. در راه بازگشت از حج نیز نزدیک به دو سال در جوار مرقد مولا امیرالمؤمنین علیه‌السلام بود و در اواخر سال 895 ق عازم مشهدالرضا علیه‌السلام گشت و تا پایان عمر شریف خود در آن جا باقی ماند.
استادان
شیخ زین الدین علی احسائی (پدر بزرگوارش)، سید شمس الدین محمد موسوی احسائی، شیخ حسن بن عبدالکریم فتال، شیخ علی بن هلال جزائری.
شاگردان:
سید محسن رضوی قمی، شیخ ربیعه جزائری، سید شرف‌الدین طالقانی، شیخ محمدصالح غروی حلی، شیخ علی کرکی.
تألیفات
عوالى اللئالى
«عوالى اللئالى العزیزیّة فى احادیث الدّینیّه»، یا «عوالى اللئالى الحدیثیّه على مذهب الامامیّه»، کتابی است شامل روایات فقهی و غیر فقهی. ابن ابی الجمهور در مقدمۀ کتاب می‌گوید: این کتاب را با استفاده از احادیث صحیح و قابل اعتماد از طریق مشایخ بزرگ حدیث گردآوری کرده‌ام تا وظیفۀ خود نسبت به اعلام و ابلاغ حقایق الهی و شرعی به مردم را به انجام رسانم.
عده‌اى کتاب ابن ابى جمهور احسائى را مردود، ضعیف، مطابق روایات اهل سنت و... دانسته‌اند. گروهى فراتر رفته و علاوه بر کتاب، در اعتبار مصنف هم مناقشه کرده‌اند و مثلا او را غلو کننده، صوفى، ضعیف، متساهل و یا غیر دقیق در نقل روایت دانسته‌اند. شیخ اعظم انصارى در کتاب رسائل چنین مى‌فرماید: «و قد طعن فی ذلک التألیف و فی مؤلفه المحدث البحرانی فی مقدمات الحدائق».
در مقابل، بزرگانى چون محدث نورى در مستدرک و سید نعمت الله جزائرى در شرح خود بر «عوالی اللآلی» و آیت الله مرعشى نجفى در مقدمه کتاب، اشکالات وارده را نقل کرده و جوابهاى مفصلى به آنها داده‌اند. در این مقال جاى بسط کلام نیست و طالبین مى‌توانند به منابع فوق مراجعه کنند؛ اما در چند جمله مختصر مى‌توان گفت:
اولا: جواب ایرادها با جوابهاى نقضى و حلى مفصلا داده شده است.
ثانیا: علمایى چون علامه مجلسى، کتاب «عوالی اللآلی» را از مصادر بحار قرار داده و بزرگانى مانند شیخ یوسف بحرانى و قاضى نور اللّه شوشترى و... به آن اعتماد کرده و روایات آن را نقل کرده‌اند.
ثالثا: مسأله اعتبار کتاب و عدم ذکر اسناد روایات نیز با توجه به هماهنگى روایات این کتاب با کتب معتبر و مسند قابل حل است. تنها مطلبى که باقى مى‌ماند، تشخیص روایات صحیحه از غیر صحیحه است که در این کتاب نیز مانند تمام کتب روایى به عهده محقق و استفاده کننده از کتاب است و در هر کتاب روایى، محقق خبره این اصل اوّلى را مد نظر دارد که باید روایات و اعتبار آنها را از حیث سند و متن بدون چشم پوشى و از هر کتابى که باشد با دقت بررسى کند.
مجلی
«مُجْلی مِرآة المُنجی»، کتابى است در علم کلام. ابن ابی جمهور در این کتاب کوشیده است تا میان علم کلام و فلسفه (مخصوصاً افکار شیخ اشراق) و عرفان (به ویژه عقاید ابن عربی و شارحان او) تطبیق دهد و با تأویل آیات و روایات، تشیع را با تصوّف سازگار کند
سایر آثار
- «رسالة الاقطاب الفقهیّه و الوظائف الدینیّه على مذهب الامامیه»، که در آن قواعد فقهى را مرتب و مدون کرده است.
- «الانوار المشهدیّه فى شرح الرّسالة البرمکیّه»، شرحى است بر رساله برمکیه.
- «رساله البرمکیة فقه الصلوة الیومیة».
- «التحفة الحسینیّة فى شرح الرّسالة الالفیّة».
- «المسالک الجامعیّة فى شرح الالفیّة الشهیدیّة».
- «تحفة القاصدین فى معرفة اصطلاح المحدّثین».
- «بدایة النهایة فى الحکمة الاشراقیة».
- رساله «معین الفکر» در شرح کتاب باب حادى عشر.
- شرحى بر رساله «معین الفکر» به نام «معین المعین».
- رساله «کاشفة الحال عن احوال الاستدلال»، کتابى است در مبحث اجتهاد.
- «رسالة فى العمل باخبار اصحابنا».
- «رسالة المناظرة مع الفاضل الهروىّ»، شرح سه مجلس گفتگو و مناظره مؤلف است با فاضل هروى در مسأله امامت و اثبات حقانیت على(ع).
- رساله «زاد المسافرین فى اصول الدین»، در علم کلام.
- «کشف البراهین در شرح رساله زاد المسافرین».
- «در اللئالى العمادیّة فى الاحادیث الفقهیّه»، در روایات و اخبار که در 899 ق به نام امیر عماد الدین، تألیف و در 901 ق پاکنویس شده است.
- «نثر اللئالى» در احادیث و اخبار.
- رساله «التحفة الکلامیة»، در دو مقاله؛ یکى در تقریر قوانین منطق و دیگرى در مباحث کلامى.
نظرات در مورد ابن ابی جمهور
علامه حسن زاده آملی در مورد او می گوید: او شخصی جامع در علوم عقلی و نقلی بود و جامعیت او مطلبی است که بر فرد آشنا به نگاشته های علمی او و آگاه به کتابهای رجالی پوشیده نیست. و کتاب غوالی او بر تبحر او در احادیث و قوت او در شناخت جوامع روائی دلالت دارد.
و آیت الله مرعشی نجفی او را چنین می ستاید: «الحبر النّبیل، المحدّث المتکلم، العارف المتألّه، الزاهد الورع التّقى، جامع العلوم السمعیّة و العقلیّة؛ عالم شریف، محدث متکلم، عارف متأله، زاهد متقى و با ورع، جامع علوم نقلى و عقلى».
وفات
ابن ابى جمهور پس از حدود 70 سال تلاش در راه احياى سنت آل رسول صلى الله عليهم در دهه اول قرن دهم هجرى بسوى معبود شتافت و جهان اسلام را عزادار كرد. از محل قبر شريف آن بزرگوار اطلاعى در دست نيست، چنان كه تاريخ دقيق وفات آن عالم ربانى نيز ثبت نشده است.
پانویس
- ↑ مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، نرم افزار جامع الحادیث 3 [لوح فشرده]، بخش کتابشناسی
- ↑ كربن، هانری، تاریخ فلسفه اسلامی، ص۲۰۹.
- ↑ غلامرضا رشیدیان، زندگی نامه ابن ابی جمهور، کیهان اندیشه 1376، شماره 72
- ↑ عيون مسائل النفس و سرح العيون في شرح العيون، ص54
- ↑ عوالى اللئالى(الردود و النقود ضمیمه غوالى)، مرعشى نجفى، انتشارات قم، ص 2.
منابع
- محمدرضا ضميري، کتابشناسي تفصيلي مذاهب اسلامي، صفحه 378-379.
- مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، نرم افزار جامع الحادیث 3[لوح فشرده]، بخش کتابشناسی
- حسن حسن زاده آملى، عيون مسائل النفس و سرح العيون في شرح العيون، امير كبير، تهران، 1385ش، چاپ دوم
- غلامرضا رشیدیان، زندگی نامه ابن ابی جمهور، کیهان اندیشه 1376، شماره 72
پیوندها